Komunikat nr 2 (2767 kB)

HISTORIA DOMU URODZENIA FRYDERYKA CHOPINA W ŻELAZOWEJ WOLI

Żelazowa Wola

Wieś Żelazowa Wola położona jest w powiecie sochaczewskim, na skraju Puszczy Kampinoskiej, w odległości 54 km od Warszawy. Tu przyszedł na świat Fryderyk Chopin, tu też znajduje się muzeum – Dom Urodzenia Fryderyka Chopina i Park w Żelazowej Woli – miejsce kultu polskiego kompozytora, licznie odwiedzane przez turystów i melomanów z kraju i z zagranicy. Zarówno Dom Urodzenia Fryderyka Chopina, jak i otaczający go zabytkowy park są własnością Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina.

Chopinowie i Żelazowa Wola

Od przełomu XVIII i XIX stulecia majątek „Żelazowa Wola i Orły z przyległościami” należał do rodziny Skarbków. Mieszkała w nim hr. Ludwika Skarbkowa wraz z dziećmi – Fryderykiem, Anastazym-Teodorem, Michałem, Anną i Kazimierzem. Żelazowa Wola była miejscem, gdzie poznali się rodzice Chopina. Justyna z Krzyżanowskich, jako uboga szlachcianka rezydowała w dworze, pomagając w gospodarstwie w zamian za utrzymanie i dach nad głową. Zaś przybyły z Francji Mikołaj Chopin był guwernerem młodych Skarbków.

Po ślubie państwo Chopinowie zamieszkali w oficynie dworskiej i tam 1 marca 1810 roku przyszedł na świat Fryderyk Chopin. Dzieciństwo Fryderyka nie było jednak związane z Żelazową Wolą, ponieważ już jesienią 1810 roku rodzina Chopinów przeniosła się na stałe do Warszawy. W późniejszych latach Chopinowie kilkakrotnie odwiedzali Skarbków, głównie podczas świąt i letnich wakacji.

W literaturze znaleźć można kilka przekazów o pobytach Fryderyka w miejscu swojego urodzenia. Wraz z siostrą Ludwiką spędził w Żelazowej Woli Boże Narodzenie 1825 roku, także lato 1830 roku. Wracając z Poturzyna, w którym odwiedził swego przyjaciela Tytusa Woyciechowskiego, zatrzymał się na kilka dni w Warszawie, po czym udał się do Żelazowej Woli, gdzie rodzina Chopinów przebywała na letnim wypoczynku. Wówczas ostatni raz kompozytor odwiedził Żelazową Wolę.

Jak głosi tradycja, podczas wizyt w majątku Skarbków wiele czasu spędzano na muzykowaniu. Podobno latem wynoszono instrument do ogrodu, a Fryderyk dawał koncerty pod świerkiem. Poza rodziną i przyjaciółmi zapewne przysłuchiwali się tym występom odwiedzający majątek goście i przypadkowi słuchacze ‒ mieszkańcy pobliskich wsi.

Historia

Najwcześniejszą wzmiankę dotyczącą Żelazowej Woli znajdujemy w aktach grodzkich, z których dowiadujemy się, że w 1579 roku płatnikami podatków z łanów kmiecych byli bracia Piotr i Paweł Żelazo. Następnie majątek znalazł się w rękach rodziny Paprockich, potem Łuszczewskich. Właśnie od Piotra Łuszczewskiego we wrześniu 1798 roku Ludwika Skarbkowa zakupiła dobra Żelazowa Wola wraz z przyległościami. Wkrótce jej mąż, Kacper Skarbek, uciekając przed wierzycielami opuścił rodzinę, a Ludwika samotnie zarządzała całym majątkiem przez prawie 20 lat.

Trudno dziś osądzić, jak dokładnie wyglądał dwór i okolica. Literatura przedmiotu dostarcza wielu rozbieżnych i niepotwierdzonych opinii na ten temat. Jedną z nich, bardzo rozpowszechnioną, jest wersja o zniszczeniu dworu w pożarze, który rzekomo wybuchł w czasach wojen napoleońskich. Tak uzasadnia się wykorzystanie do celów mieszkalnych jednej z oficyn. Jednak dokumenty notarialne z 1818 roku wspominają, że majątek Skarbków w Żelazowej Woli składał się z „Dworu, Officyny, Oranżeryi, Stayni i Wozowni”, co oznacza, że w tym czasie w Żelazowej Woli stał jeden dworski budynek mieszkalny i jedna oficyna. Niewykluczone, że taki stan ujrzeli Skarbkowie, nabywając majątek na początku XIX w.

Sam dwór był typowym jak na owe czasy i ten region budynkiem murowanym postawionym „…na planie prostokąta, z dwutraktowym układem sieni po środku, kończącym się wyjściem do ogrodu. Po obu stronach sieni znajdowały się pokoje domowników, duża sala jadalna, kuchnia, a także spiżarnia, zwana skarbcem. Budynek posiadał wysokie poddasze z facjatami, które mieściło głównie pokoje sypialne. Przypuszczalnie był nakryty typowym dla tego okresu, czterospadowym, łamanym dachem »polskim« o poszyciu gontowym”.

Po hr. Ludwice Skarbkowej Żelazową Wolę przejęli jej synowie, początkowo Fryderyk, a następnie w 1825 roku Michał, który popełnił samobójstwo w roku 1834 zapisawszy majątek obcej osobie. Dalsza historia tego miejsca nie jest już związana z rodziną Skarbków, a wśród następnych właścicieli wymienia się: Franciszka Kwiatkowskiego, Józefa Wiśniewskiego do 1842 roku, kiedy to majątek sprzedany został Henrykowi Peszlowi, a w 1856 roku odsprzedany Pawłowi Jaworskiemu. W latach 1859-78 dwór zamieszkiwał Adam Towiański, syn słynnego filozofa Andrzeja Towiańskiego. Towiański pragnąc urządzić w oficynie kaplicę i miejsce kultu Chopina, przebudował oficynę m.in. obniżył jej dach, zniekształcając w ten sposób budynek. W 1879 roku posiadłość trafiła w ręce Aleksandra Pawłowskiego.

Przełomowym momentem w historii Żelazowej Woli była wizyta jesienią roku 1891 rosyjskiego kompozytora, pianisty i pedagoga Milija A. Bałakiriewa, po której w warszawskim środowisku muzycznym rozpętała się burza. Uświadomiono sobie, że oficyna, w której urodził się Chopin jest kompletnie zaniedbana, a obecny właściciel majątku wykazuje całkowity brak poszanowania dla tego wyjątkowego miejsca. Od tego czasu rozpoczęto działania mające na celu przekształcenie zabytkowego budynku w muzeum Chopina. Jednak nie od razu udało się zrealizować te plany. Wykup oficyny okazał się niemożliwy ze względu na wysoką cenę jakiej zażądał właściciel. Niemniej w 1894 roku dzięki wstawiennictwu Bałakiriewa i członków Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego doprowadzono do odsłonięcia pierwszego na ziemiach polskich pomnika poświęconego Fryderykowi Chopinowi.

Dopiero w latach dwudziestych XX w. obiektowi oficjalnie przyznano status zabytku o wyjątkowym znaczeniu dla polskiej kultury. Dzięki staraniom powołanego w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Domu Chopina i działającego w Sochaczewie Komitetu Chopinowskiego ostatecznie udało się zakupić oficynę wraz z przyległym do niej gruntem, na którym stał historyczny obelisk.

W 1931 roku Komitet Budowy Domu Chopina zainicjował renowację i przebudowę obiektu. Profesor Franciszek Krzywda-Polkowski rozpoczął prace nad tworzeniem zaprojektowanego przez siebie parku – pomnika, który miał być hołdem dla polskiego kompozytora . Zarząd Komitetu Dni Chopinowskich w Polsce wystąpił z apelem do szkółek, zakładów hodowlanych i ogrodniczych o dary. Z kraju i zagranicy napływały dary w postaci krzewów, drzew, bylin.

Dzięki zaangażowaniu niewielkiej grupy entuzjastów i wsparciu ze strony społeczeństwa, wkrótce udało się zgromadzić kolekcję zabytkowych przedmiotów pochodzących z początku XIX w. Do Żelazowej Woli sprowadzono fortepian firmy Pleyel. Wśród pierwszych eksponatów powstającej nowej ekspozycji znalazł się również gipsowy odlew maski pośmiertnej Fryderyka Chopina – dar Kazimierza Hugo-Badera.

Wybuch II wojny światowej uniemożliwił kontynuację prac w Żelazowej Woli. W czasie okupacji park i oficynę zamieniono na sanatorium i miejsce rehabilitacji rannych, a od jesieni 1944 roku aż do wyzwolenia w styczniu roku 1945 – na szpital polowy. Fortepian Pleyela został wywieziony. Większość z trudem zbieranych eksponatów ekspozycji zaginęła. Ucierpiał również sam budynek. Oficyna miała uszkodzony dach i powybijane szyby w oknach.

Po zakończeniu wojny, już w 1945 roku, powstał Tymczasowy Komitet Opieki nad Domem Chopina w Żelazowej Woli. Działalność Komitetu przejął wkrótce Instytut Fryderyka Chopina, któremu opiekę nad Żelazową Wolą powierzył w imieniu Skarbu Państwa Generalny Konserwator Zabytków.

Do 1949 roku trwały prace nad renowacją budynku, odtworzeniem parku, a także zgromadzeniem kolekcji mebli i przedmiotów z epoki. W setną rocznicę śmierci Chopina odbyła się uroczysta inauguracja ekspozycji. We wnętrzach odtworzono klimat polskiego dworku pierwszych dekad XIX w. W ten sposób nawiązano do tendencji panujących w dwudziestoleciu międzywojennym, ukazujących dwór jako symbol idei polskości i tradycji niepodległościowych.

Od 1950 roku, przez dwa lata Dom Urodzenia Fryderyka Chopina i Park pozostawał pod zarządem Muzeum Narodowego. Od 1953 roku opiekę nad majątkiem w Żelazowej Woli sprawowało Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, a od 1 sierpnia 2005 roku funkcje te przejął Narodowy Instytut Fryderyka Chopina.

Historia parku w Żelazowej Woli

Park w Żelazowej Woli powstawał w latach 1932-39, jest jednym z najciekawszych przedsięwzięć z dziedziny ogrodnictwa jakie zrealizowano w dwudziestoleciu międzywojennym. Autorem koncepcji założenia jest profesor Franciszek Krzywda-Polkowski – wybitny autorytet w dziedzinie projektowania ogrodów.

Ostateczny plan zagospodarowania terenu przyjęto w marcu 1932 roku, zaś pierwsze prace w parku rozpoczęto w kwietniu 1933 roku. Projekt przewidywał ukształtowanie prawie siedmiohektarowego terenu w taki sposób, aby „Dworek Chopina”, stanowił w nim główny akcent wyróżniony w sensie konstrukcyjnym i nastrojowym. Wytyczono nową drogę dojazdową, która została na tyle wydłużona, aby prowadzić zwiedzających do dworku, umożliwiając jego odkrywanie, potęgując doznania artystyczne i duchowe.

Ukształtowano tarasy, wykorzystano naturalne zagłębienia terenu i stworzono tam zbiorniki wodne. Uregulowano brzegi rzeki Utraty, zaplanowano budowę estrady – miejsca letnich koncertów. W całym parku powstały altany, „schrony” przeciwdeszczowe, pergole, ścieżki, alejki, drogi i schodki. Wyznaczono miejsce pod zabudowania gospodarcze i budynek schroniska dla muzyków (którego budowę odłożono na później), sad i niewielki warzywnik. Odsłonięty w 1894 roku obelisk ku czci Fryderyka Chopina został przeniesiony w nowe miejsce, gdzie stanął w otoczeniu drzew. Po wyjęciu fundamentów utworzono oczko wodne mające odbijać w tafli historyczną oficynę.

Nowoczesna koncepcja, według której Krzywda-Polkowski stworzył park, została obmyślona w sposób odmienny od tradycji historycznych ogrodnictwa i nie odtwarzała epoki, w której urodził się Fryderyk Chopin. Krzywda-Polkowski nie chciał wzorować się na nastrojowych parkach krajobrazowych, nie miał to być również sielski ogród. Założenie parkowe w Żelazowej Woli ma charakter pamiątki historycznej. To dzieło genialne, w którym krajobraz i twórcze dzieło człowieka splatają się w całość. W parku posadzono kilkanaście tysięcy drzew, krzewów parkowych bylin i roślin cebulkowych. Spora ich część pochodziła z darów. Zadziwiając oryginalnością i bogactwem roślinności, park pomyślany został jako pomnik czci i zbiorowego kultu dla kompozytora.

Praca Krzywdy-Polkowskiego pozostała niedokończona. Część roślin potrzebowała czasu, aby rozwinąć się i dać zamierzony efekt, tymczasem II wojna światowa przerwała prace w parku i doprowadziła do jego dewastacji. Po wojnie park częściowo odzyskał swój pierwotny wygląd.

Z okazji dwusetnej rocznicy urodzin Fryderyka Chopina został całkowicie odnowiony. Posadzono kilka tysięcy nowych roślin, położono pod ziemią 120 kilometrów rur nawodnienia i 30 kilometrów kabli elektrycznych umożliwiających oświetlenie parku po zachodzie słońca. Unikatowy system nagłośnienia pozwala słuchać koncertów nawet w jego odległym zakątku. Park, podobnie jak wszystkie budynki, jest przystosowany dla osób niepełnosprawnych – wjazdami i alejkami mogą oni dotrzeć do każdej jego części.

Po gruntownej rewaloryzacji park odzyskał swój niepowtarzalny urok. Modernistyczna koncepcja Krzywdy-Polkowskiego stała się na powrót klarowna – każdy detal parku-pomnika postrzegany z różnych perspektyw tworzy złożoną całość. Stał się wyjątkowo urokliwym miejscem odpoczynku i kontemplacji muzyki największego polskiego kompozytora.

Od 1954 roku, rokrocznie, poczynając od pierwszej niedzieli maja do ostatniej niedzieli września, w Żelazowej Woli trwa sezon koncertów chopinowskich. Inicjatorem recitali był pianista i pedagog Zbigniew Drzewiecki. Od 2006 r. w tym samym okresie (maj-wrzesień) odbywają się „Prezentacje Muzyczne” – recitale utalentowanych młodych pianistów.

W parku można oglądać pomniki:

• Żelazowa Wola z wizerunkim Obelisk w kształcie nagrobka, którego uroczyste odsłonięcie nastąpiło w 14 października 1894 roku. Znajduje się na nim medalion z popiersiem Chopina oraz napis: F. Chopin 22. II. 1810, poniżej lira otoczona liśćmi. Pomnik zaprojektował Bronisław Żochowski-Brodzic, a wizerunek kompozytora, według medalionu J.-F.-A. Bovy'ego, wykonał Jan Wojdyga.
• Popiersie Chopina w piaskowcu dłuta Stanisława Sikory odsłonięte w 1968 roku.
• Pomnik z brązu autorstwa Józefa Gosławskiego odsłonięty w 1969 roku, w 120. rocznicę śmierci kompozytora.
• Popiersie Chopina z brązu autorstwa Zofii Wolskiej umieszczone na postumencie z piaskowca. Rzeźbę ufundowało Stadtmuseum w Düsseldorfie.
• Pamiątkowy głaz upamiętniający wkład profesora Franciszka Krzywdy-Polkowskiego w tworzenie parku w Żelazowej Woli złożony przez Towarzystwo im. F. Chopina w 1984 roku.